Sağlık işleriyle ilgili ilk yenilikler de II. Mahmut zamanında başlamıştır. Bunların başında karantina usulünün uygulanması gelir. Yukarıda adı geçen ve zamanın Avrupa yöntemlerinin alınmasını savunan Ahmet Resmî Efendi, Avrupa’dan döndükten sonra, orada gördüğü karantina usulünün yararlarını anlatmaya kalkınca zamanın ileri gelenlerinden biri tarafından akılsızlıkla azarlanmıştı.
İslâm dünyasının öteki bölgelerinde de bu karantina sorunu 19. yüzyıl başlarında ulemâ arasında tartışılan bir konu olmuştu. Mehmet Ali Paşa’nın Fransa’ya yolladığı Rifâ’a Tahtavî’nin anlattığına göre bu sorun Tunus’ta Malikî mezhebinden olan Zeytuna müderrisi Şeyh Muhammed Menaî ile oranın Hanefî müftüsü Şeyh Muhammed Bayram arasında uzun tartışmalara yol açmış, bunlar konu üzerinde risâleler yazmışlardı. Hanefî müftüye göre karantina şeriat açısından yalnız câiz değil, üstelik vacipti. Malikî müderrislerine göre ise “karantina Tanrı’nın kaza ve kaderinden kaçmaya kalkışmak” demek olduğundan dine aykırı idi (Rifâ’a, bu iki din adamı arasında arzın yuvarlaklığı konusunda da böyle bir tartışma olduğunu anlatır).
Karantina uygulamasını gerektiren başlıca neden 1831 ve 1833 arasında Hindistan’dan gelerek Yakın Doğu yoluyla Avrupa’ya yayılan korkunç kolera salgını olmuştu. 1831’de İstanbul’a gelen Amerikalı doktor DeKay anılarında bu kolera salgını üzerine yaptığı gözlemlerini yazar; Avrupa’da çok korkulan bu hastalığa yakalananları, bazen bulundukları evin kapı ve pencerelerini örerek ölmeye bıraktıkları halde, Türkiye’de böyle yapılmadığını, sirke vesair maddelerle onları tedavi etmeye çalışmalarını daha insanca bir çaba olarak takdir eder. Bu vesileyle koleranın ne olduğu, hangi yollarla yayıldığı konusu üzerinde ilk kez olarak Kanada’da Quebec şehrinde toplanan uluslararası hekimler kongresinde bulunan Dr. DeKay, koleraya yakalananların kurtarabileceğini İstanbul’daki gözlemlerine dayanarak ileri sürmüş ve bu gözlemler kolera üzerine tıp alanında yeni görüşlerin doğmasına yol açmıştır. Koleranın tıpça niteliği kesin olarak anlaşılıncaya kadar, ülkeler arası gezilerde, karantinanın uygulanması için uluslararası anlaşmalar yapılmıştır.
Koleranın Avrupa’ya yayılmasında bir köprü durumunda olan Osmanlı ülkelerinde karantinanın uygulanması gerektiği için, II. Mahmut’un emriyle bu yolda ilk adımlar atılmıştır. Ulemâ ve halk arasında karantinaya karşı beslenen olumsuz fikirleri yıkmak amacıyla kitaplar yazdırılmıştır. 1835’te ilk Karantina Müdürlüğü kuruldu; Dârü’l-Etibba (Hekimler Dairesi) adıyla kurulan kuruma Fransızca çevirmeni olarak atanan Cezayirli Hamdullah bin Osman adlı zata, karantinanın haram olmadığına dair bir risâle yazdırıldı. 1836’da Takvîm-i Vakayi gazetesinde karantinanın faydaları üzerine yazılar çıktı. Karantina uygulayan ülkelerden getirilen uzmanların yardımı ile 1838’de Sağlık İşleri Meclisi (Meclis-i Umûr-ı Sıhhiye) adı altında bir daire kuruldu. İlk uluslararası sağlık kongresi diyebileceğimiz bir toplantı sonunda Türkçe ve Fransızca olarak sağlık işleri nizâmnâmesi hazırlandı. Daha sonra 1866’da İstanbul’da bir kez daha uluslararası Sağlık İşleri Kongresi toplanmıştır.
Buna benzer başarılı bir yenilik çiçek aşısı dolayısıyla olmuştur. Cevdet Paşa, 18. yüzyılda Avrupa’ya çiçek aşısı fikrinin, İngiliz elçisinin eşi Lady Montagu’nun Türkiye’de gördüğü aşılama usulünden geldiği halde, bir yüzyıl sonra çiçek aşısının uygulanmasına “mutaassıplar güruhu” tarafından karşı gelindiğini söyler. Karantina ve arzın yuvarlaklığı konusu gibi, çiçek aşısının da câiz olup olmadığı tartışılırken, Mahmut’un bir iradesiyle 1839’da çiçek aşısı uygulamasına başlandı. Aşının şeriatça câiz olduğuna dair de fetvâ çıkarıldı. Çiçek aşısı risalesi adı altında çıkan, 1845’te Tıbbiye basımevinde taşbasması olarak yayımlanan ve çiçek hastalığını, aşının nasıl yapılacağını anlatan kitabın başına bu fetvâ da konmuştur. 1839’dan itibaren aşı memurları yetiştirilmesine başlandı.
Niyazi Berkes’in Türkiye’de Çağdaşlaşma kitabından.
